BRZOZOWY KĄT - OJCZYZNA JASI

BRZOZOWY KĄT - OJCZYZNA JASI

Jasia urodziła się w Brzozowym Kącie, w południowej części Podlasia. Jest to dość duża wieś aktualnie leżąca w woj. lubelskim, w pow. radzyńskim, w gminie Komarówka Podlaska. Druga miejscowość o tej samej nazwie położona jest w woj. mazowieckim w pow. ostrołęckim, w gminie Czarnia. Brzozowy Kąt swoją nazwę zapewne zawdzięcza przewadze brzóz w drzewostanie terenu. Wg danych za 2007 r. w Brzozowym Kącie zamieszkiwało 436 osób. Z instytucji publicznych aktualnie istniejących należy wymienić szkołę podstawową i straż pożarną. Brzozowy Kąt związany jest administracyjnie, ekonomicznie i edukacyjnie z Komarówką Podlaską. Od erygowania parafii w Komarówce /1710r./ należy do jej wspólnoty parafialnej. Moja żona Jasia z domu Juszczyńska jest absolwentką Liceum Ogólnokształcącego w Komarówce - rocznik 1964/65. Jej wychowawczynią była Izabela Potocka, a dyrektorem szkoły Julian Beń.

Obecny powiat radzyński.

Nieistniejący kościół p.w. św. Piotra i Pawła
w Komarówce Podl. / p. L.Zugaj /
Dzieje samorządu i adm...

Rozebrana wieża obecnego kościoła uszkodzona podczas II w. św.
/ fot. zam. w pracy L.Zugaja - Dzieje
samorządu i adm. w Komarówce Podl. /

Obecny kościół w Komarówce Podl. p.w. św. Piotra i Pawła.
fot./J. Wiśniewski /

Ołtarz główny w Kościele p.w. św. Piotra i Pawła w Komarówce Podl.
fot. /J. Wiśniewski /

Cmentarz w Komarówce Podl. / fot. J.Wiśniewski /

UG w Komarówce Podl. fot. /J. Wiśniewski /

L.O. w Komarówce Podl. fot /J. Wiśniewski /

Zespół Oświatowy w Komarówce Podl. fot. /J. Wiśniewski

Z Komarówki do Brzozowego Kąta przez Kanał Wieprz - Krzna.
fot. /J. Wiśniewski /

Przydrożna kapliczka na trasie
Komarówka Podl. - Brzozowy Kąt
fot./ J. Wiśniewski/

Kapliczka na rozstajach dróg w środku Brzozowego Kąta.
fot. /J. Wiśniewski/

Szkoła Podstawowa w Brzozowym Kącie.
fot. / J. Wiśniewski /

Straż Pożarna w Brzozowym Kącie. fot. / J. Wiśniewski /

Na tzw. Zalesiu. fot. /J. Wiśniewski /

Przydrożna kapliczka na tzw. Zalesiu.
fot. / J.Wiśniewski /

W drodze do Walinny. fot. / J. Wiśniewski /

Ta piękna kraina w swojej historycznej przeszłości doznawała wielu upokorzeń z racji swojego położenia geograficznego. W okresie średniowiecznym była obszarem buforowym pomiędzy Koroną, a Wielkim Księstwem Litewskim.
Józef Geresz, były nauczyciel L.O. w Międzyrzecu Podl., a obecnie nauczyciel akademicki Uniwersytetu Przyrodniczo Humanistycznego w Siedlcach, w odc. 5 cyklu "Z dziejów Podlasia" drukowanych przez Katolickie Echo Podlasia pisze: "jest wiek XIII, upadł plan powołania biskupstwa w Łukowie utrącony przez Krzyżaków, Jaćwingowie dokonują łupieżczych napadów na Podlasie. Z północy zagrażają Krzyżacy, od wschodu praw do ziem Podlasia rości sobie książe halicki, który podburza przeciw Leszkowi Czarnemu. Zwycięskie wojska co kilka lat pustoszą podlaskie chaty, niszczą wioski, ziemia przechodzi z rąk do rąk." Jaćwież pustoszyła ziemie Podlasia do połowy XIII w.
W 1278 r. Leszek Czarny rozgromił Jadźwingów w skutecznej bitwie w okolicach Łukowa. Kres najazdom ze wschodu i północy położyła Unia Lubelska, a względny pokój sprzyjał zasiedleniom Podlasia. W kwietniu 1569 r. Sejm polski przyjął inkorporację Podlasia do Korony. Z tego okresu pochodzą informacje pisane m.in. o Brzozowym Kącie. Znajdujemy je w dokumencie lustracyjnym z 1570 roku, który został sporządzony przez lustratorów w osobach: ks. kanonik Jan Borukowski - sekretarz królewski, senator Rafał Śladkowski i poseł Gabriel Masłowski.
W dokumencie zawarty jest opis stanu gospodarczego starostwa wohyńskiego świeżo włączonego do woj. podlaskiego. Za Józefem Gereszem, odc. 23, Z dziejów Podlasia, Katolickie Echo Podlasia 26/2006 - lustratorzy zapisali, że starostwo wohyńskie składało się z dwóch miast: Wohynia i Łomaz oraz 30 wsi, do których należały: Oszowa /obecnie Ossowa/, Derewiczna, Rudno, Wiski, BRZOZOWKĄT /obecnie Brzozowy Kąt/, Królewbród /obecnie Kolembrody/, Walinna /obecnie Walinna/, Fortel /obecnie Ortel/, Kościankowo /obecnie Koscieniewicze/, Lubienka, Studziana /obecnie Studzianka/, Hoszcza /obecnie Huszcza/, Thuczna, Kopytnik, Drobinka, Poloski, Dąbrowica - Wietrza,
/obecnie Dąbrowica Duża/, Paszki, Koroszczanka /obecnie Choroszczynka/, Bokinina /obecnie Bokinka/, WORONIEC, Kodeniec, Krywabierwa /obecnie Krzywowierzba/, Temna, Hola, Wyczółki, Karpcze, Wiłchy. Wsie były różnej wielkości. Kolembrody miały 77 włók, a wieś Woroniec 15 włók / ok. 340 ha / i jak zapisano podłej jakości. Od ziemi słabej jakości kmiecie płacili po 8 groszy czynszu, a dobrej jakości 12 groszy z każdej włóki rocznie. Poza tym oddawali czynsze w naturze np. po dwie beczki owsa lub za to 20 groszy, wóz siana lub za to 5 groszy. Ponadto oddawali daniny w postaci kur, gęsi, jaj, odrabiali robocizny zwane tłokami, gwałtami, stacjami, stróżami, czy kośnymi.
Niektóre wsie miały po trzy karczmy tak jak Brzozowy Kąt.
Niestety w dalszym ciągu ścierały się spory polityczne o ziemie południowego Podlasia. W 1616 roku na Sejmie wileńskim, na którym rozsądzano spór między Koroną, a Litwą o ziemie południowego Podlasia ustalono, że starostwo wohyńskie, Biała i Łomazy mają należeć do Wielkiego Księstwa Litewskiego, woj. brzeskolitewskiego.
J. Geresz podaje, że w 1633 r. dzierżawę dóbr wołyńskich przejął Aleksander Ludwik Radziwiłł pochodzący z najzamożniejszych rodów litewskich. W 1638 r. król Władysław IV uposażył unicką cerkiew wohyńską do pobierania dziesięciny ze wsi Brzozowy Kąt, Derewiczna, Rudno i Wiski. W 1710 została utworzona parafia rzymsko- katolicka
w Komarówce, do której od samego początku należał Brzozowy Kąt. Należy dodać,
ze tereny te w dalszym ciągu należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W wyniku rozbiorów Rzeczypospolitej dotychczasowe woj. podlaskie w części środkowo-północnej znalazło się w zaborze pruskim, a południowe Podlasie austriackim. Po zwycięskiej wojnie z Austrią w 1809r.weszło w skład Księstwa Warszawskiego i zostało włączone
do departamentu siedleckiego.
Ciekawe informacje dotyczące zasiedlenia wsi w 1807 r. podane są na str.76 monografii parafii komorowskiej. O tuż, w Brzozowym Kącie było 75 domów, w Komarówce 84/87 ?/, w Walinnie 86, w Derewicznej 109, a w Drelowie 90 domów. Od czasu utworzenia Królestwa Polskiego w 1815 r. Brzozowy Kąt wraz z okolicznymi wsiami wchodził
w skład /departamentu/ woj. siedleckiego. Taki stan prawny trwał do 1837 r. Wówczas tereny te weszły w skład guberni siedleckiej jako jednostki administracyjnej w Królestwie Polskim - na wzór rosyjski. W 1845 r. połączono gubernie siedlecką z lubelską.
W 1867 r. zmiany te zostały anulowane. W 1912 r. z części guberni lubelskiej i guberni siedleckiej utworzono gubernie chełmską, która została odłączona od Kraju Przywiślańskiego jako ziemie "rdzennie ruskie." Do guberni chełmskiej należał fragment pow. radzyńskiego m.in. gmina BRZOZOWY KĄT. Gmina w Brzozowym Kącie jako jednostka jednowioskowa powstała w 1809 r. Po podziale Królestwa Polskiego na powiaty i gminy z początkiem 1867 r. gmina weszła w skład powiatu radzyńskiego w guberni siedleckiej. W jej składzie znajdowały się: Brzozowy Kąt, Elizin, Derewiczna, Planta, Rudno, Walinna, Wiski i Woroniec. Po odzyskaniu niepodległości w 1918r. należała do woj. lubelskiego i składała się z następujących wsi: Wiski, Brzozowy Kąt, Derewiczna, Planta, Rudno, Walinna i Woroniec. Podczas okupacji gmina znajdowała się w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa. Według stanu z dnia 1 lipca 1952r. gmina Brzozowy Kąt składała się z 8 gromad. Została zniesiona 29 września. 1954 r. wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin. Z obszaru gminy utworzono Gromadzkie Rady Narodowe w Komarówce Podl., Wiskach i Wohyniu. Po reaktywowaniu gmin z dniem
1 stycznia 1973 roku gminy Brzozowy Kąt nie przywrócono.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego .t I s.427 wyd. 1880 r.

Podstawą gospodarki w epoce feudalnej były folwarki. Były to duże gospodarstwa rolne lub rolno - hodowlane produkujące głównie na zbyt. W Polsce od XV w. rozwijał się tzw. folwark pańszczyźniany. Od drugiej połowy XVIII w. następowały tendencje do likwidacji pańszczyzny i parcelacji folwarków. W XIX w. starano się wprowadzać zasady gospodarki kapitalistycznej / praca najemna, ulepszanie organizacji, nowych technologii i metod uprawy ziemi /. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego t. II s.345 znajduje się informacja o folwarku w Elizinie w gm. Brzozowy Kąt. Dzisiaj jest to nazwa historyczna dla tzw. Kreczek w Brzozowym Kącie. Autorzy Słownika podają, że folwark miał 1 dom, 13 mieszkańców i 605 morg ziemi. Ciekawe jest pochodzenie nazwy folwarku. Najprawdopodobniej nazwa ta pochodzi od
imienia Elizy Brzozowskiej / 1818 - 1857 / córki Stanisława Kostki Zamojskiego XII ordynata na Zamościu, który w połowie XIX w. był właścicielem dóbr wohyńskich.
Mężem Elizy był Zenon Brzozowski, przyjaciel Juliusz Słowackiego. Informacja znajduje się cytowanym słowniku, w opisie hasła Wiski.

Leszek Zugaj /obecny wójt gm. w Komarówce Podl. /w pracy "Dzieje samorządu i administracji w gminie Komarówka Podl./ podaje za "Pamjatnają knizką sedleckoj guberni na god 1878" s. 21, że w 1878 r. w gminie Brzozowy Kąt znajdowały się folwarki w Brzozowym Kącie, Walinnie, Wiskach, Worońcu, Derewicznej, Leśniczówce, Plancie i Rudnie. Świadkami przelomu XIX i XX w. byli dziadkowie dojrzewającego pokolenia rodziny Pawelców z tzw Zalesia w Brzozowym Kącie, których zdjęcie zamieszczam niżej.

Zdjęcie w posiadaniu Kazimierza Pawelca.

Od przedstawienia rysu czasów współczesnych zwalnia mnie cytowana monografia
p. Leszka Zugaja. Pozostawiam uzupełnienie pracy innym miłośnikom Brzozowego Kąta.

Mapki i dokumenty.

Źródło: za A. Boczek,
www.dziewule.strefa.pl

Woj. podlaskie na mapie I - szej RP. /wikipedia/

Woj. brzeskolitewskie na mapie I RP /wikipedia/

Fragment mapy szczególnej woj. lubelskiego - Karol de Perthhes, Paryż 1786 r. Mapka ze str. www UG w Komarówce Podl. Prawdopodobnie pokazuje podział ziem w wyniku sporu terytorialnego rozsądzanego w 1616 r. pomiędzy Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim.

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, W-wa 1839 r./ zam. w pracy L. Zugaja s.15./

Atlas geograficzny ilustrowany
Królestwa Polskiego,
pod redakcją J.M. Bazewicza
W- wa 1907r.

Fragment austriackiej mapy wojskowej z 1915 r.

Oryginał w posiadaniu Jana Wiśniewskiego.

Dokument z cytowanej pracy p. Leszka Zugaja.

Dom w Wiskach, w którym mieścił się UG w Brzozowym Kącie.
fot./ J. Wiśniewski/

Bibliografia:

1.    Aleksandrowicz Piotr, Diecezja Siedlecka czyli Podlaska, przyczynki i materiały do dziejów Diecezji        Siedleckiej czyli Podlaskiej,Kuria Diecezjalna Siedlecka, Siedlce 1971.
2.    Geresz Józef, Z dziejów Podlasia / odc.23/, Echo Podlasia, 27/2006.
3.    Komarówka Podlaska - parafia,gmina, okolice, t. I,praca zbiorowa pod redakcją J.J., Komarówka        Podlaska, 2010.
4.    Zugaj Leszek, Dzieje samorządu i administracji w gminie Komarówka Podlaska, UG w Komarówce        Podlaskiej, 2010.
5.    AP W Lublinie, Oddział w Radzyniu Podlaskim, Akta gminy Brzozowy Kąt, nr zespołu akt: 69/0
6.    Bazewicz Józef Michał, Atlas geograficzny ilustrowany Królestwa Polskiego, W- wa 1907.
7.    Słownik Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa, nakład Filipa Sulimierskiego        i Wł. Walewskiego, 1880 - 1914.

Opracował: Jan Wiśniewski

Mińsk Mazowiecki, styczeń 2011.

Uzupełnienia:/1/

Źródło: Stefan Wojciechowski, wycinek mapy woj. lubelskiego w II poł. XVI w.,
Warszawa 1966.